Pengkajian Serat Wulangreh

Pupuh II

Kinanthi

1.      Padha gulangen ing kalbu

ing sasmita amrih lantip

aja pijer mangan nendra

kaprawiran den kaesthi

pesunen sariranira

sudanen dhahar lan guling

2.      Dadiya lakuniraku

cegah dhahar lawan guling

lawan aja asukan-sukan

anganggoa sawatawis

ala watake wong suka

suda prayitnaning batin

3.      Yen wus tinitah wong agung

aja sira gumunggung dhiri

aja raket lan wong ala

kang ala lakunireki

nora wurung ngajak-ajak

satemah anenulari

4.      Nadyan asor wijilipun

yen kelakuwane becik

utawa sugih carita

carita kang dadi misil

iku pantes raketana

darapon mundhak kang budi

5.      Yen wong anom pan wus tamtu

manut marang kang ngadhepi

yen kang ngadhep akeh durjana

nora wurung bisa anjuti

yen kang ngadhep akeh bongsa

nora wurung bisa maling

6.      Sanadyan ta nora melu

pasthi wruh lakuning maling

kaya mangkono sabarang

panggawe ala puniki

sok weruha nuli bisa

iku panuntuning iblis

7.      Panggawe becik puniku

gampang yen wus den lakoni

angel yen durung linakwan

aras-arasen nglakoni

tur iku den lakonana

mupangati badaneki

8.      Yen wong anom-anom iku

kang kanggo ing masa iki

andhap asor dipun bucal

umbag gumunggunging dhiri

obral umuk kang den gulang

kumenthus lengus kumaki

9.      Sapa sira sapa ingsun

angalunyat sarta edir

iku lambanging wonh ala

nom-noman adoh wong becik

emoh angrungu carita

kang ala miwah kang becik

10.  Cerita kang wus kalaku

panggawe ala lan becik

tindak bener ala lan ora

kalebu jro cariteki

mulane aran carita

kabeh-kabeh den kawruhi

11.  Mulane wong anom iku

abecik ingkang taberi

jejagongan lan wong tuwa

ingkang sugih kojah ugi

kojah iku warna-warna

ana ala ana becik

12.  Ingkang becik kojahipun

sira anggawa kang pasthi

ingkang ala singgahana

aja sira anglakoni

lan den awas wong kang kojah

 iya ing masa puniki

13.  Akeh wong kang sugih wuwus

nanging den sampar pakolih

amung badane priyangga

kang den pakolehaken ugi

panastene kang den umbar

nora nganggo sawatawis

14.  Aja ana wong bisa tutur

amunga ingsun pribadhi

aja ana ingkang memadha

angrasa pinter pribadhi

iku setan nunjang-nunjang

tan pantes den pareki

15.  Sikakna di kaya asu

yen wong kang mangkono ugi

dahwen apan nora layak

yen sira sandhinga linggih

nora wurung katularan

becik singkirana ugi

16.  Poma-poma wekasingsun

mring kang maca layang iki

lair batin den estokna

saunine layang iki

lan den bekti mring wong tuwa

ing lair praptaning batin

Ringkasan

Ana ing serat Wulangreh anggitan dalem Sinuhun Paku Buwana IV ing pupuh Kinanthi, dumadi saka 16 pada. Dene pupuh Kinanthi iki ngandharake babagan piwulang kang magepokan kalawan laku prihatin. Laku prihatin iku dilakoni kanthi ngurangi dhahar karo sare. Kanthi ngulinakake nglatih kalbu, supaya dadi wong kang pinter lan bisa ngerteni ilmu ora namung ilmu lair ananging uga ilmu batin. Ngilmu mau sabisane dilakoni kanthi temenan. Anggone nglakoni iku kanthi ngurangi dhahar lan sare, anggone nganggo ageman kang sederhana, olehe urip ora entuk foya-foya. Yen tiyang kuwi mau senengane foya-foya, iku bakal nyilakani lan bisa ngurangi kawaspadan batine.

 Yen panjengan wis ditakdirake dadi tiyang agung, aja nganti dhuwur ati. Ana urip uga aja nganti nyedhaki tiyang kang duweni tabiat ala lan solah bawane ora apik. Kang kaya mangkana mau bisa uga njalari panjenengan dadi katularen karo sipat-sipat kang ala.

Dadi wong kuwi aja dipandeng saka banda lan tahta. Nadyan wong mau kuwi wong kang asale saka wong kang kagolong cilik, nanging yen wong mau lakune apik lan duweni akeh carita kang migunani, wong kang kaya mangkono kuwi kang patut dadi kanca. Wong kang kaya mangkono uga bisa nambah kabijaksanan ing urip panjenengan.

Wong kang tasih anom biasane durung duweni kamantepan, tasih golet jati dhiri. Yen dheweke urip ana lingkungan kang akeh alane, dheweke bisa uga dadi wong kang ala. Kayata dene wong kuwi urip ana lingkungan kang akeh maling, bisa uga dheweke dadi maling. Sanadyan dheweke ora melu nyolong, nanging mesthine dheweke mangerteni carane maling mau. Kaya mengkana lakon kanga la, wiwitane namung mangerteni, sateruse bisa nglakoni, kuwi kabeh kalebu panuntune iblis.

Beda karo panggawe becik. Panggawe becik kuwi gampang yen wis dadi kulina, nanging angel yen pancen durung dilakoni, apa maneh yen aras-arasen anggone nglakoni. Panggawe becik yen wis dilakoni kuwi ora namung mupangati kanggo awake dhewek ananging uga mupangati kanggo tiyang sanes.

Sanyatane, wong-wong anom jaman samene kuwi kayata malah nyimpar saka andhap asor, kang digunggung kuwi obral umuk, ana uga kang dhuwur ati marang liyan. Lakone marang wong liya kuwi kurang ajar, ora bisa ngurmati wong liya, malah ngadohi wong-wong kang lakune apik.